NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 2 Question 3

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 2 Question 3

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 2 Question 3

प्रश्न परिचयः 🧐

इस अभ्यास में, हमें दिए गए वाक्यों में मोटे अक्षरों (स्थूलपदों) के स्थान पर उचित प्रश्नवाचक शब्द रखकर प्रश्न बनाने हैं। यह संस्कृत व्याकरण का एक महत्वपूर्ण अंग है, जिसे ‘प्रश्ननिर्माणम्’ कहते हैं। इसका सही अभ्यास करने के लिए शब्द के लिङ्ग, विभक्ति और वचन का ज्ञान होना आवश्यक है।

स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत। (मोटे अक्षरों के आधार पर प्रश्न निर्माण करें।)

(क) सः व्याघ्रम् बिभेति।

Verified Answer (उत्तरम्): ✅

सः कस्मात् बिभेति?

व्याख्या: यहाँ ‘भी’ (डरना) धातु के योग में भय के कारण में पञ्चमी विभक्ति होती है। अतः ‘व्याघ्रम्’ के स्थान पर ‘किम्’ शब्द का पुंल्लिङ्ग पञ्चमी विभक्ति एकवचन ‘कस्मात्’ प्रयोग होगा।

(ख) शृगालः व्याघ्रस्य दयनीयां दशां दृष्ट्वा हसति।

Verified Answer (उत्तरम्): ✅

शृगालः कस्य दयनीयां दशां दृष्ट्वा हसति?

व्याख्या: ‘व्याघ्रस्य’ शब्द पुंल्लिङ्ग, षष्ठी विभक्ति, एकवचन है। अतः ‘किम्’ शब्द का पुंल्लिङ्ग, षष्ठी विभक्ति, एकवचन रूप ‘कस्य’ प्रयोग होगा।

(ग) त्वं मानुषात् बिभेषि।

Verified Answer (उत्तरम्): ✅

त्वं कस्मात् बिभेषि?

व्याख्या: ‘मानुषात्’ शब्द पुंल्लिङ्ग, पञ्चमी विभक्ति, एकवचन है। अतः ‘किम्’ शब्द का पुंल्लिङ्ग, पञ्चमी विभक्ति, एकवचन रूप ‘कस्मात्’ प्रयोग होगा।

(घ) सा पुत्रौ चपेटया प्रहृतवती।

Verified Answer (उत्तरम्): ✅

सा कौ चपेटया प्रहृतवती?

व्याख्या: ‘पुत्रौ’ शब्द पुंल्लिङ्ग, द्वितीया विभक्ति, द्विवचन है। अतः ‘किम्’ शब्द का पुंल्लिङ्ग, द्वितीया विभक्ति, द्विवचन रूप ‘कौ’ प्रयोग होगा।

(ङ) बुद्धिमती गहनकानने व्याघ्रं ददर्श।

Verified Answer (उत्तरम्): ✅

का गहनकानने व्याघ्रं ददर्श?

व्याख्या: ‘बुद्धिमती’ शब्द स्त्रीलिङ्ग, प्रथमा विभक्ति, एकवचन है। अतः ‘किम्’ शब्द का स्त्रीलिङ्ग, प्रथमा विभक्ति, एकवचन रूप ‘का’ प्रयोग होगा।

मुख्य बिंदु (Points to Remember)

  • विभक्ति पहचानें: प्रश्न बनाने के लिए सबसे पहले स्थूलपद की विभक्ति, वचन और लिंग को पहचानना ज़रूरी है।
  • ‘किम्’ शब्दरूप: प्रश्न निर्माण के लिए तीनों लिंगों में ‘किम्’ के शब्दरूप याद होना अत्यंत महत्वपूर्ण है।
  • विशेष नियम: ‘भी’ (डरना) जैसी कुछ विशेष धातुओं के साथ पञ्चमी विभक्ति का प्रयोग होता है, इसे याद रखें।
  • स्थानवाचक: यदि स्थूलपद किसी स्थान को दर्शाता है, तो ‘कुत्र’ का प्रयोग होता है।
  • समयवाचक: यदि स्थूलपद समय को दर्शाता है, तो ‘कदा’ का प्रयोग होता है।

रोचक तथ्य 💡

संस्कृत में प्रश्न पूछने की कला को बहुत महत्व दिया गया है। उपनिषदों और दर्शन शास्त्रों में गहरे दार्शनिक प्रश्न पूछे गए हैं, जैसे कि ‘केनोपनिषद्’ का आरम्भ ही ‘केन’ (किसके द्वारा) शब्द से होता है। यह दिखाता है कि सही प्रश्न पूछना ज्ञान प्राप्ति का पहला कदम है।

FAQ (अक्सर पूछे जाने वाले प्रश्न)

संस्कृत व्याकरण में ‘प्रश्ननिर्माणम्’ क्या है?

‘प्रश्ननिर्माणम्’ दिए गए उत्तर (वाक्य) से एक प्रश्न बनाने की प्रक्रिया है। इसमें वाक्य के किसी एक पद (संज्ञा, सर्वनाम आदि) को हटाकर उसके स्थान पर उचित प्रश्नवाचक शब्द (जैसे – कः, का, किम्, कुत्र, कदा) रखा जाता है।

‘व्याघ्रम्’ और ‘मानुषात्’ दोनों के लिए ‘कस्मात्’ का प्रयोग क्यों हुआ?

यह एक विशेष व्याकरण नियम के कारण है। ‘बिभेति’ (डरता है) क्रिया ‘भी’ धातु से बनी है। ‘भीत्रार्थानां भयहेतुः’ सूत्र के अनुसार, जिससे डरा जाए (भय का कारण), उसमें पञ्चमी विभक्ति लगती है। इसलिए दोनों शब्दों के लिए प्रश्नवाचक शब्द पञ्चमी विभक्ति का ‘कस्मात्’ ही होगा।

सही प्रश्नवाचक सर्वनाम (किम् शब्दरूप) का निर्धारण कैसे करें?

सबसे पहले आपको उस शब्द का लिंग, विभक्ति और वचन पहचानना होगा जिसे आप बदल रहे हैं। फिर, आपको सर्वनाम ‘किम्’ का उसी लिंग, विभक्ति और वचन का रूप उपयोग करना होगा।

‘व्याघ्रस्य’ जैसे षष्ठी विभक्ति वाले शब्द के लिए प्रश्नवाचक शब्द क्या है?

‘व्याघ्रस्य’ शब्द पुंल्लिङ्ग, षष्ठी विभक्ति, एकवचन है। ‘किम्’ सर्वनाम का संगत रूप ‘कस्य’ है।

‘पुत्रौ’ जैसे द्वितीया विभक्ति, द्विवचन वाले शब्द के लिए प्रश्नवाचक शब्द क्या है?

‘पुत्रौ’ शब्द पुंल्लिङ्ग, द्वितीया विभक्ति, द्विवचन है। ‘किम्’ सर्वनाम का संगत रूप ‘कौ’ है।

‘बुद्धिमती’ में लिंग प्रश्नवाचक शब्द की पसंद को कैसे प्रभावित करता है?

‘बुद्धिमती’ शब्द प्रथमा विभक्ति, एकवचन में एक स्त्रीलिङ्ग संज्ञा है। इसलिए, हमें ‘किम्’ का स्त्रीलिङ्ग, प्रथमा विभक्ति, एकवचन रूप का उपयोग करना चाहिए, जो ‘का’ है।

संस्कृत में वाक्यों से प्रश्न बनाने का सामान्य नियम क्या है?

सामान्य नियम यह है कि लक्षित शब्द को प्रश्नवाचक सर्वनाम ‘किम्’ के सही रूप (लोगों/चीजों के लिए) या प्रश्नवाचक क्रियाविशेषण जैसे ‘कुत्र’ (कहाँ), ‘कदा’ (कब), ‘कथम्’ (कैसे), या ‘किमर्थम्’ (क्यों) से बदलना है, जो बदले जा रहे शब्द के संदर्भ पर आधारित है।

SEO Keywords

  • NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Chapter 2 question 3
  • Shemushi Class 10 Chapter 2 exercise solutions
  • Buddhirbalavati Sada question answer
  • Sanskrit Class 10 Chapter 2 question construction
  • स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत class 10
  • How to form questions in Sanskrit grammar
  • Prashna Nirmanam exercise for Class 10
  • Class 10 Sanskrit grammar practice
  • NCERT Shemushi book solutions PDF
  • Sanskrit kim shabdroop for question making
  • Vibhakti and vachan for question formation
  • Online Sanskrit grammar help for Class 10
  • CBSE Class 10 Sanskrit Chapter 2 solutions
  • Buddhirbalavati Sada vyakaran abhyas
  • Learn to make questions from sentences in Sanskrit
  • Sanskrit grammar rules for interrogative pronouns
  • Free NCERT solutions for Sanskrit Class 10
  • Shemushi Chapter 2 question 3 detailed explanation
  • संस्कृत कक्षा 10 पाठ 2 प्रश्न निर्माण
  • बुद्धिर्बलवती सदा अभ्यास प्रश्न 3

AI Search Phrases

  • Explain how to solve ‘sthulapadani adhritya prashna nirmanam kuruta’ for Class 10 Sanskrit.
  • What is the correct question for ‘Sah vyaghram bibheti’ in Sanskrit?
  • Give me the answer for Shemushi Chapter 2, question 3, part (b).
  • Why is the answer for ‘tvam manushaat bibheshi’ ‘tvam kasmaat bibheshi’?
  • Help me understand the use of ‘kim’ shabdroop in forming questions.
  • Show me step-by-step how to change a Sanskrit sentence into a question.
  • What are the grammar rules behind the exercise in Buddhirbalavati Sada, question 3?
  • Explain the Panchami Vibhakti rule with ‘bhi’ dhatu for question formation.
  • What is the question form for the word ‘putrau’ in dual number?
  • How to identify gender, case, and number to create questions in Sanskrit?
  • Can you give me the solution for the full ‘prashna nirmanam’ exercise from Class 10 Sanskrit Chapter 2?
  • What does ‘बुद्धिमती’ change to in a question and why?
  • Teach me the concept of प्रश्ननिर्माणम् with examples from NCERT Class 10.
  • Find the answers for Sanskrit Shemushi book, Chapter 2, exercise 3.
  • What is the difference between ‘कस्य’ and ‘कस्मात्’ in question formation?
  • Explain the solution for ‘buddhimati gahanakanane vyaghram dadarsha’.
  • Give me a list of interrogative pronouns in Sanskrit for my exam.
  • How to score full marks in Sanskrit question formation exercises?
  • What are the common mistakes students make in prashna nirmanam?
  • Provide a detailed grammatical explanation for Class 10 Sanskrit Chapter 2, question 3.

Author

Leave a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Scroll to Top
Blogarama - Blog Directory